سخن گفتن؛ آسان ترین و رایج ترین وسیله ارتباطی ما انسان ها با یکدیگر است . ما معلمان نیز از این وسیله علاوه از روابط اجتماعی، برای تفهیم مطالب درسی نیز استفاده می کنیم ، و بدین سان بیش از دیگران از آن بهره می بریم ، و گریزی از آن نیست . به رغم پیشرفت روز افزون تکنولوژی آموزشی ، هنوز هیچ وسیله ای ما را از سخن گفتن بی نیاز نکرده است .
به تجربه دریافته ایم که کسانی که از این هنر فاخر درست استفاده می کنند ، ارتباطی موفق با اعضای جامعه دارند . آنان افرادی محبوب و دوست داشتنی هستند . به راحتی در دل مردم نفوذ می کنند ، و به آسانی دیگران را با خود همراه و همدل می نمایند .
نقش نیکو سخن گفتن در روابط اجتماعی، آن مایه ارجمند است ؛که پیامبر اکرم (ص) آن را یکی از سی حقوق متقابل مسلمانان قرار داده، و همه را مکلّف به انجام آن کرده است . بنابراین مسلمانان مؤظفند با برادر دینی خود خوب سخن بگویند؛ و گرنه حق برادری را بجا نیاورده اند .
پیامبر اسلام برای تبیین این تکلیف از دو واژه پُرمغز بهره جسته و فرموده است : « … و یُطِیبُ کَلامَهُ » این حدیث شریف در برخی منابع با تشدید نوشته شده است : « … و یُطِیّبُ کَلامَهُ » .
لغت شناسان « کَلَمه طَیِّبه » را سخنی می دانند که نا پسند نباشد . زشتی ظاهری و باطنی نداشته باشد . مطلوب و دلنشین باشد ؛ آثاری از دل آزاری و وهن و تمسخر در آن نباشد .
بدین سان سخن طیّب دو جنبه خواهد داشت : یکی خوب سخن گفتن و دیگری سخن ِخوب گفتن . پس بهتر است در سخن گفتن با دیگران، بخصوص در هنگام تدریس ، از فنون فصاحت و بلاغت استفاده کنیم ، متین و دلربا و درست سخن بگوییم . سخنِ خوب نیز سخنی حکیمانه ، عالمانه ، منطقی و پاینده است .
آثار خوش سخنی با دانش آموزان
همه کنش های معلمان آموزنده است ، لکن بزرگ ترین سرمایه معلم بعد از علمش، بنان و بیان اوست . اکثر قریب به اتفاق معلمان بزرگ تاریخ بشریّت در عصر خود سرآمد سخنوران بوده اند . در تعالیم عمومی قرآن کریم به رعایت ادب در معاشرت با مردم و نیکو سخن گفتن تأکید شده است : « قولوا لِلنّاس حُسنا » [1] این وظیفه عمومی هیچ شرطی ندارد . انسان بودن طرف مقابل کافی است ، خواه دوست باشد ، خواه دشمن ، خواه مسلمان باشد، یا غیر مسلمان . در اسلام رعایت ادب از حقوق انسانی است .
معلمین باید علاوه از رعایت ادب و اخلاق نیکو، با استخدام بهترین واژه ها و مناسب ترین جملات، درس را شیرین و فهم آن را آسان کنند، تا از اتلاف وقت دانش آموزان جلو گیری شود .
ادب چیست ؟
حضرت علی (ع) می فرماید : « کَفاک اَدباً لِنَفسِک إِجتِنابُ ما تَکرَهُهُ مِن غیرِکَ »[2] در ادب کردن خود، تو را همین بس، که آنچه را از دیگران نا پسند می دانی ، از آن پرهیز کنی . آن حضرت در روایتی دیگر برترین ادب را رعایت حدّ و مرز خود می داند : « اَفضَلُ الأدب ِ اَن یَقِفَ الانسانُ علی حَدَّهِ وَ لا یَتَعدِّی قَدرَهُ »[3] برترین ادب، آن است که انسان بر سر حدّ و مرز و اندازه خود بایستد، و از قدر خود فراتر نرود .
پس ادب رفتار و گفتاری آموختنی و تربیتی شایسته است که در معاشرت انسان با دیگران متجلّی می شود .
مولای متقیان حضرت علی (ع) می فرماید : « عَوَّد لِسانَکَ لِینَ الکَلام ِ وَ بَذلَ السَّلام ؛ یَکثُر مُحِبُّکَ وَ یقِلَّ مُبغِضُوکَ » [4] زبانت را به نرم گویی و سلام کردن به دیگران عادت ده ، تا دوستدارانت زیاد و بدخواهانت اندک شوند .
در قابوس نامه آمده است : « هر کِه را زبان خوش تر ، خواهان بیشتر » . محبوبیّت اجتماعی معلم در نفوذ کلامش بسیار مؤثر است . سعدی بر این باور است که :
به شیرین زبانی و لطف و خوشی
توانـی که پـیلی به مـویی کشی
خوش اخلاقی و خوش کلامی معلم موجب دلنشینی کلاس درس و واکنش نیکوی دانش آموزان می شود . آنان به راحتی دشواریهای درس و سنگینی تکالیف را تحمل می کنند . علاوه از درس، از معلم خود مهر ورزی و نحوه ایجاد روابط سالم و محبت آمیز را فرا می گیرند .
علی (ع) می فرماید : « اَجمِلُوا فِی الخِطابِ تَسمَعُوا جَمیل َ الجَوابِ »[5] زیبا سخن بگویید تا پاسخ زیبا بشنوید . چنان که فردوسی فرموده است :
اگـر نـرم گـویـد زبـان کـسی
به گوشش درشتی نیاید بسی
کلام کودک نواز
معلمانی که با دانش آموزان خرد سال سر و کار دارند، لازم است به نیاز های عاطفی آنان بیشتر توجه کنند . کودک در آغاز زندگی به دامن پُر عطوفت مادر روی می آورد ، و به تدریج که بزرگ شد؛ دست پُر تلطف پدر روح محبت جوی او را ارضا می کند . مولوی در ضرورت رعایت این ساز و کار می فرماید :
چونکه با کودک سر و کارت فتاد
پس زبـان کـودکی بایـد گـشود
زبان کودکی زبانی ساده و صمیمی و به دور از چاپلوسی و فریبکاری است . زبانی مهر آمیز و سرشار از صفا و محبت است . با گشاده رویی و محبت آمیز سخن گفتن ، موفقیّت و کامیابی معلمان مضاعف و پایدار می شود . از این جهت خداوند سبحان می فرماید : « وَ قولوا لَهُم قَولاً مَعروفا »[6] اول پیشوای شیعیان نیز می فرماید : « مَن حَسُنَ کلامُهُ کانَ النُّجحُ أمامَهُ » [7] هر کس سخنش نیکو باشد ، کامیابی و رستگاری پیش روی اوست .
شوربختانه در روزگار ما بر چهره تعداد قابل توجهی از دانش آموزان ،گرد یتیمی نشسته است . بر معلمان دلسوز است که همانند پدر و مادری مهربان، رنج بی پدری و بی مادری آنان را مداوا کنند .
آئین اسلام به مراقبت از یتیمان به اندازه ای تأکید دارد که می فرماید : « اَ رَأیتَ الّذی یُکَذِّبُ بِالدِّین فَذالِکَ الّذی یَدُعُ الیَتیم » امام موسی صدر در شرح این دو آیه اول سوره ماعون می گوید : « مفهوم دو آیه مبارکه؛ این است که کسی که یتیم را طرد و او را از حقش محروم می کند ، کسی است که دین را تکذیب می کند . این تعبیری از رابطه عمیق میان دین و اهتمام به امور ایتام است. »
اجتناب از شت گویی
زشتگویی و بد دهانی، خصلتی نا پسند است . این گناه کلامی، در سلکِ معلمان زشت تر می نماید . امیر مؤمنان عموم مردم را از آلودگی به این زشتکاری منع می کند : « لا تُرَخَّصُ لِنفسِکَ فی شیءٍ مِن سَیِِّیِ الاقوالِ و الافعالِ » [8] به خودت اجازه کم ترین زشت گفتاری و زشت کرداری مده .
پیامبر اکرم (ص) می فرماید : « إنَّ اللهَ یُبغِضُ الفَاحِشَ البَذِیء»[9] خداوند کسی را که زشت می گوید ، و بد زبانی می کند دشمن می دارد . و در حدیثی دیگر می فرمایند : « إنَّ الفُحشَ وَ التَّفَحُّشَ لَیسا مِنَ الاسلامِ »[10]
ناسزا گفتن ، بد گویی ، به کار بردن الفاظ زشت ، هیچ کدام از اسلام نیست .
متأسفانه برخی از معلمان از سر دلسوزی در مواجهه با ناهنجاری و کم کاری دانش آموزان اعصاب خود را از دست می دهند، و مرتکب ناسزا گویی و توهین و تحقیر می شوند . این رفتار ناپسند علاوه از اینکه هیچ اثر تربیتی ندارد ، اغلب تخم دشمنی بین معلم و شاگرد می کارد، و دانش آموز عاصی می شود . در نتیجه مشکل معلم دو چندان و در پیشگاه الهی مرتکب معصیت و گناه شده است . گناهی که ، موجب حبط اعمال حسنه انسان و از گناهان کبیره است .
برای برون رفت از چنین حوادثی بهترین راه مهار خشم است . مهار خشم نشانگر قدرت اراده و تسلط بر خویشتن و از خصلت های بسیار پسندیده است .
امام علی (ع) در تحسین از این خصلت می فرماید : «اعظم الناس سُلطاناً علی نَفسِهِ مَن قَمَعَ غَضَبَهُ وَ اَماتَ شهوَتَهُ » [11] مسلط ترین فرد برخویشتن کسی است که خشم خود را سرکوب کند و شهوتش را بمیراند .
برای غلبه بر خشم حضرات معصومین (ع) راهکار های متعددی فرموده اند . امام باقر (ع) می فرماید : کسی که خشمگین شد ؛ اگر ایستاده است بنشیند ، اگر نشسته است برخیزد ، یا مجلس و آن موقعیّت را ترک کند .
رسول خدا (ص) فرمود : یا علی سعی کن عصبانی نشوی ، اگر خشمگین شدی ، بنشین و به قدرت خداوند بربندگانش و برد باری او از آنان بیندیش .
استدلال و استحکام کلام
معلم باید با تکیه بر منطق و استدلال ؛ سخن درست و متقن بگوید . علاوه از گفتار، رفتارش نیزحکیمانه باشد؛ تا بنیان درسش ، مستحکم و استوار و پایدار باشد . خداوند سبحان می فرماید : « وَ لیَقُولُوا قَولاً سَدیدا »[12]
« سدیداً » به معنای محکم جلوگیری کردن است . « قول سدید» سخن محکم ، سخن حقّ و مانع از تشابه و به هم آمیختگی است . در بیشتر مواردی که قرآن کریم به « قول سدید » فرمان می دهد ، مرادش تنها سخن درست نیست ، بلکه « قول » کنایه از هر نوع کار است و چون سخن گفتن بارزترین فعل انسان است، عبارت «قول» را انتخاب کرده است . [13]
بنابراین معلم در حالیکه درسش سرشار از علم و استدلال است ، باید رفتارش مؤدبانه و محترمانه باشد . تا با تربیت انسان های صالح و دانشمند ، صدقه جاری از خود به یادگار بگذارد، و بدین سان اسباب مغفرت و آمرزش خود را فراهم کند .
بلاغت و رسایی کلام
در کار معلمی خوب سخن گفتن بسیار ارزشمند و کار گشاست . معلمانی که علاوه از دانشمندی در علوم و معارف، از فن فصاحت و بلاغت بهره کافی دارند، در انجام مأموریت خود موفق تر از دیگران عمل می کنند .
فن بلاغت تأثیر سخن را مضاعف می کند . هم به استحکام و پایداری پیام مدد می رساند و هم به تفهیم مطلب کمک می کند . فلذا خداوند سبحان از پیامبرش می خواهد که برای انجام رسالت خود از حکمت وموعظه و جدال احسن مشحون از فن فصاحت و بلاغت استفاده کند : « وَ قُل لَّـهُم فی أَنفُسِـهِم قَولاً بَلِیغاً » [14]
گفتار نرم و لطیف
ما معلمان به هر مقدار که فضای عمومی کلاس و شایستگی اخلاقی دانش آموزان اجازه می دهد، بهتر است با ملاطفت و مهربانی و خوش کلامی کلاس را مدیریت کنیم . اما نرمی رفتار تا زمانی است ،که دانش آموزان از ملاطفت معلم حسن استفاده را می کنند . هنگامی که آنان نظم کلاس را به هم می زنند؛ معلم ناچار است با سخت گیری، کلاس را مهار کند، و نظم لازم را برقرار نماید .
چنانکه قرآن کریم ، پیامبر اکرم (ص) را مایه رحمت جهانیان معرفی می کند . اخلاقش را می ستاید و از ایشان می خواهد با مردم به نرمی سخن بگوید : « فقل لَهُم قَولاً مَیسورا » [15]لکن پیام آور رحمت نیز گاهی برای حفظ مصلحت جامعه، مجبور است شدت عمل نشان بدهد .
حق تعالی نیز ابتدا با رحمت گسترده خود با بندگان رفتار می کند . ولی با کسانی که فضای رحمت و مهربانی را برنمی تابند؛ و به مقابله با وحی و تعالیم اسلامی برمی خیزند، با عذاب دردناک مقابله می کند .
بدین سان در مقام تعلیم و تربیت؛ مواردی قابل بخشش است که، تعدی به حقوق دیگران نباشد . همچنین سبب تجرّی و تکرار و تهدید نظم عمومی نشود .
محمد بدری